Đó là một bài toán lớn, vì thực chất, vấn đề xuống cấp về đạo đức đã và đang trở thành một VẤN NẠN TOÀN CẦU. Vấn nạn này do chính con người tạo ra, là sản phẩm song hành của một nền văn hoá thực dụng đương đại lấy vật chất và phô trương hình thức làm thước đo giá trị, thước đo văn minh.
Nhưng rất khó có thể chấp nhận một hình ảnh tiến hoá mà chỉ có tăng trưởng vật chất nhưng tha hoá về tinh thần. Sự tiến hoá có nguy cơ trở thành “tiến hoá ngược”
Một trong những bậc thức giả đầu tiên nhận thấy nguy cơ phản tiến hoá của nền văn minh vật chất là vị thủ tướng đầu tiên của Ấn Độ, Jawaharlal Nerhu (1889-1964). Nerhu phàn nàn: “Nền văn hoá toàn cầu ngày nay tạo ra nhiều của cải vật chất, nhưng vô trách nhiệm đối với việc chăm sóc đạo đức của con người!”.
Einstein đáp: “Vâng, nền văn hoá chăm lo đạo đức chính là nền văn hoá đông phương cổ truyền của các ông”.
Sự vô trách nhiệm đó dẫn tới một nghịch lý lớn: Vật chất tăng trưởng nhưng đạo lý suy giảm! Đó là nghịch lý “phú quý khinh lễ nghĩa”, thay vì “phú quý sinh lễ nghĩa” .Đó là:
- Khi khoa học không đếm xỉa tới lương tri: Đã từng có lời cảnh báo: “Khoa học không có lương tri chỉ là sự băng hoại của linh hồn!”. Nhưng lương tri khoa học có vẻ như ngày càng trở nên xa lạ với những nhà khoa học bị lợi lộc cám dỗ, còn giới khoa học không thể quy định đâu là giới hạn nghiên cứu.
- Khi khoa học phục tùng quỷ dữ: Nếu khoa học được coi là một bộ phận của văn hoá thì tại sao một nhà khoa học như Werner Heisenberg, cha đẻ của Cơ Học Lượng Tử, lại có thể cam tâm làm tay sai trung thành cho chủ nghĩa phát xít? Chính Heisenberg chứ không phải ai khác, là người lãnh đạo chương trình chế tạo bom nguyên tử của Hitler. Rất may là nghiên cứu của Heisenberg bị thất bại, nếu không thì thế giới sẽ ra sao? Ai sẽ phải trả giá nếu chương trình nghiên cứu của Heisenberg thành công? Lúc đó nhân loại sẽ đánh giá Heisenberg ra sao? Khi đó ông sẽ là một quỷ dữ hay một thiên thần?
Trong thâm tâm rất nhiều nhà khoa học hiện nay, Heisenberg vẫn là một “ông thánh khoa học số 2” sau Einstein. Tại sao một tên cai tù trong các trại giam của Hitler bị coi là một tội phạm chiến tranh, còn những nhà bác học cung cúc tận tụy trong việc nghiên cứu chế tạo những công cụ giết người khủng khiếp nhất cho Hitler lại vẫn được ngự trên ban thờ của khoa học? Sự phán xử của khoa học không đếm xỉa tới lương tri hay sao? Phải chăng con người có thể dùng trí tuệ đi làm những việc giết người hàng loạt”?
Tất nhiên có những nhà khoa học đạo đức mong muốn khám phá của mình không bao giờ bị lợi dụng vào những mục đích chống nhân loại. Một nhà khoa học nữ danh tiếng là Lise Meitner, người đã khám phá ra hiện tượng phân rã hạt nhân (cơ chế bị lợi dụng để chế tạo bom nguyên tử). Meitner đã nguyền rủa những nhà khoa học phục vụ cho triều đại Hitler là một lũ hèn nhát, phản bội chính nhân dân Đức và phản bội toàn nhân loại. Khi người Mỹ mời bà tham gia nghiên cứu chế tạo bom nguyên tử, bà cũng từ chối: “Tôi chẳng có gì để làm với một quả bom cả!”. Bà không muốn tham gia vào bất cứ một hành động chính trị hoặc quân sự nào chống lại nước Đức, mặc dù bà bị chính nước Đức xua đuổi. Vậy mà dân Đức vẫn cứ bị thảm sát bằng bom napal như ở Dresden với qui mô hàng vài trăm ngàn dân thường bị đốt thành than, khoảng gấp đôi ở Hiroshima và Nagasaki cộng lại...
- Khi nền tảng đạo đức bị huỷ hoại: Cuối cùng thì hai trái bom nguyên tử rơi xuống Hiroshima và Nagasaki năm 1945 đã để lại một vết nhơ vĩnh viễn trong lịch sử nhân loại. Hơn bao giờ hết, lương tri bị đánh thức.
Thực ra không cần phải đợi đến cuối thế kỷ 20 nhân loại mới giật mình nhận ra tính chất vô đạo đức của nền văn minh thực dụng. Ngay sau thảm hoạ nguyên tử 1945 đã xuất hiện rất nhiều cảnh báo của những nhân vật được coi là thông thái bậc nhất:
Đó là cảnh báo của Max Born: “Khoa học và kỹ thuật phá hoại nền tảng đạo đức của văn minh, và sự phá hoại đó là vô phương cứu chữa”!.
Đó cũng là cảnh báo của Jawaharlal Nerhu: “Con người về phương diện kỹ thuật đã vươn tới những vì sao, nhưng lại không hề được trau dồi một tí gì về quan hệ giữa người và người. Và chính vì lẽ đó mà nền văn hoá đạo đức xã hội tụt lại xa đằng sau kỹ thuật”.
Tư tưởng của Nerhu đã được bà Indira Gandhi, người đã hai lần làm thủ tướng Ấn Độ, nhắc lại nhiều lần dưới một dị bản khác: “Ngày nay khoa học kỹ thuật thì tiến lên, nhưng văn hoá thì thụt lùi”.
Sự thụt lùi đó chính là đầu mối của sự băng hoại đạo đức mà chính Albert Einstein cũng phải cảnh báo: “Hãy thận trọng đừng biến trí tuệ thành chúa của chúng ta; nó có sức mạnh cơ bắp, nhưng phi nhân tính”.
Tại sao khoa học “cơ bắp” được tôn sùng quá mức? Vì nó tạo ra của cải vật chất, tức là mang lại tiền bạc và sức mạnh.
Tại sao khoa học nhân văn và văn hóa tâm linh ngày càng bị lép vế? Vì nó lo chăm sóc phần hồn của con người, do đó không trực tiếp tạo ra tiền bạc và sức mạnh “cơ bắp”. Một khi bị loá mắt trước tiền bạc, con người sẽ tôn sùng cái làm ra tiền và khinh thường cái không làm ra tiền.
Đó là lúc họ đánh mất lương tri.
Trong thập kỷ cuối của cuộc đời, Einstein thấy rằng chủ nghĩa tư bản, như được áp dụng tại phương tây, đã huỷ hoại nền giáo dục bằng cách đề cao mục tiêu chủ yếu là thắng lợi tiền bạc. Einstein nói: "Một thái độ đua tranh quyết liệt để đạt tới thắng lợi tiền bạc đã ăn sâu vào đầu óc sinh viên”.
Chính vì những quan điểm như thế, cộng với thái độ chống chạy đua vũ trang, chống chủ nghĩa dân tộc, Einstein bị cơ quan FBI của Mỹ xếp vào lớp trí thức cánh tả và bị theo dõi.
Chưa bao giờ những lời phàn nàn và cảnh báo về tình trạng xuống cấp đạo đức trong xã hội ta lại ồn ào như hiện nay. Trừ những người đang ngủ mơ trên đống của cải tích cóp được và những kẻ ích kỷ chỉ biết đến bản thân, còn đại đa số những người tỉnh thức và có lương tri đều không thể ngủ yên khi phải chứng kiến những chuyện đau lòng mà báo chí và các phương triện truyền thông đang hàng ngày đưa tin..
Đồng tiền lên ngôi, lối sống vụ lợi, vị kỷ, thực dụng, tôn thờ các giá trị vật chất, các tiện nghi tiêu dùng và hưởng lạc, sự trỗi đậy của chủ nghĩa cá nhân cực đoan... đã lấn át và làm xói mòn các giá trị tinh thần, làm hủy hoại đạo đức, nhân cách.
Phát triển có nguy cơ biến thành đót nóng cuộc sống bởi sự coi thường các giá trị nền tảng của đạo đức xã hội khi đi vào kinh tế thị trường vụ lợi thuần túy.
Tình trạng thương mại dịch vụ hóa trong lĩnh vực giáo dục, y tế đến mức nghiêm trọng và gây ra những hậu quả tai hại. Đạo đức của người thầy giáo và người thầy thuốc bị xâm phạm, làm vẩn đục, hoen ố các quan hệ con người, làm tha hóa nghiêm trọng con người, đạo đức và nhân cách. Những người có trách nhiệm quản lý xã hội, và đặc biệt là quản lý giáo dục, có trách nhiệm lớn nhất, nhưng điều đó cũng không có nghĩa là mỗi cá nhân cứ ngồi chờ sự vận động của xã hội. Sự nghiệp giáo dục phải bắt đầu từ gia đình. Cha và mẹ chính là những người thầy đầu tiên của con cái. Đặc biệt trong hoàn cảnh hiện nay, khi nhà trường không chú trọng đủ mức trong việc rèn luyện nhân cách cho học trò, hoặc có chú trọng nhưng sai về phương pháp, thì giáo dục gia đình lại trở nên tối quan trọng.
Ngày xưa, không cần phải có một lớp chuyên, trường chuyên nào cả mà vẫn đào tạo ra những con người xuất sắc, có ích cho xã hội. Đó là chưa nói đến sai lầm của nhứng lớp chọn, trường chuyên. Họ chỉ biến học sinh thành những người suy nghĩ như đúng rồi trong khi điều quan trọng nhất là phải làm cho học sinh có lý tưởng sống Chân Thiện Mỹ. Và nếu như vậy thì chương trình phổ thông trước đây đã là quá đủ rồi, không cần phải chuyên chọn gì cả. Xã hội sẽ có đủ các hạng người, cần phải biết phân biệt để giao tiếp phù hợp. Đừng cố chấp và càng ít thành kiến càng tốt, nhất là thành kiến về khái niệm văn minh và văn hóa vì nó là quả chứ không phải là nhân.
Bây giờ xã hội ta sính Mỹ, sính Tây, sính ngoại ghê quá. Cứ nói đến Mỹ, đến ngoại là suýt xoa ngưỡng mộ thán phục rồi bắt chước đến mức thảm hại. Nhiều cái lố lăng, ví dụ sính tiếng Anh đến nỗi học cả tiếng Anh bồi, tiếng Anh chợ búa. Rồi cứ thế ra rả ngay cả trên tivi. Chưa bao giờ sự vô lại lại cả gan khoe khoang một cách thách thức như thế.
Nhìn ra xã hội, định hướng nghề nghiệp bây giờ là tiền, tiền, và tiền... nhưng quả báo lại là sự thất nghiệp và lối sống vô đạo lan tràn...
Xét cho cùng, người có lỗi đầu tiên chính là các bậc cha mẹ. Cha mẹ đã bỏ rơi các em dù quan tâm quá mức, điều chưa từng có trong lịch sử, nhưng cũng trở thành hoàn toàn vô trách nhiệm với các em khi đã cố gắn vào các em chính khiếm khuyết của mình chứ không phải của các em, như việc cố sống cố chết học tiếng Anh là một ví dụ.
Thế địa chất anthropocen (thế vị nhân, bắt đầu bởi cách mạng công nghệ lần 1 từ thế kỷ 18) là thời đại nhân loại thu được những thành tựu to lớn, đồng thời cũng là thời đại bộc lộ những tệ hại của văn minh hiện đại. Một mặt, nhu cầu vật chất của nhân loại được thoả mãn ở mức trước đây chưa từng có, mặt khác, tinh thần và tâm linh của nhân loại lại bị tổn thương ở mức trước đây chưa từng có … Sự phân hoá lưỡng cực cao độ đưa ra trước mắt mọi người một bức tranh về sự rất mất nhân đạo của nhân loại. Sự phát triển cao độ của kỹ thuật … cũng thành ra một vũ khí sắc bén để nhân loại tàn hại lẫn nhau … người ta vốn là đứa con của tự nhiên, giờ đây họ muốn lấy trí thức và kỹ thuật làm chỗ tựa, hy vọng trở thành chủ nhân kiêu ngạo của tự nhiên.
Thế rồi họ làm những việc lay trời chuyển đất, phá vỡ sự cân bằng sinh thái vốn có của giới tự nhiên, từ đó mà khiến nhân loại gặp phải nguy cơ sinh tồn. Con người hiện đại sau khi thoát khỏi gông cùm của “chủ nghĩa tiết dục” truyền thống, đi đến chỗ phóng túng không biết đến kiêng kị là gì, cuối cùng đau đớn cảm thấy rằng cuộc sống chẳng còn gì đáng gọi là hứng thú nữa.
Ngoài ra bởi sự chủ tể của kỹ thuật đối với con người, tác động vạn năng của đồng tiền, sự tha hoá nhân tính và sự lầm lẫn ngọn nguồn của giá trị … không thể không khiến người ta đau đớn cảm thấy sự chìm lấp ý nghĩa nhân sinh: Người ta ở đời, vội vã tất tả, cũng có không ít sự lạnh nhạt, phiền muộn, hèn kém, dối trá, thống khổ, kinh hãi, vậy ý nghĩa rốt cuộc là ở đâu?”.
Vâng, lối thoát duy nhất cho bài toán đạo đức là bổ sung cho nền văn hoá thực dụng tầm thường đương đại những giá trị mà nó bị thiếu hụt để đưa nó về trạng thái hài hoà cân bằng: Cân bằng tâm-thân, cân bằng tài-đức, cân bằng đông-tây, Cái thiếu hụt lớn nhất của nền văn hoá đương đại là chữ TÂM.
Việc bổ sung chữ Tâm ấy phải được thực hiện theo một hệ thống giáo dục mà nền minh triết đông phương từ lâu đã chỉ rõ: “Mất Đạo phải giữ Đức, mất Đức ráng giữ Lễ, mất Lễ cố giữ Luật, mất Luật thì đại loạn”.